نقش روایت خارجیان در برندسازی شهر معاصر ایرانی

ورود عکاسی به ایران در اواخر دوران قاجار سبب شد که عکس‌های آن زمان، افزون بر ثبت اوضاع کالبدی محیط، گاه راوی نابسامانی‌های زندگی شهری نیز باشند.زیرا در این دوران،جامعه ایران بحران‌های زندگی شهری را در مقیاس تازه‌ای تجربه می‌کرد و حتی شهرهای بزرگ ایرانی هم وضعیت مطلوبی نداشتند. این اوضاع در عکس‌های مانده از آن زمان دیده می‌شود و ردپای مشکلاتی مانند اختلاف طبقاتی، فقر، کمبود خدمات رفاهی شهری، فساد و نابسامانی‌های اجتماعی را در آنها می‌توان جستجو کرد.

مادام ژان دیولافوا( 1376: 168) که در سال 1881م.(دوران ناصرالدین شاه)به ایران سفر کرده، برخی مشاهدات خود را هنگام ورود به تهران اینگونه روایت می‌کند: «داخل دروازه (تهران) شده از مقابل گمرکچیان عبور کردیم و راه محله اروپاییان را پیش گرفتیم. اکنون ناچاریم که از بازارهای طولانی عبور کنیم که عرض آنها بیش از چهارمتر نیست و در میان آنها هم جابه­جا چاله‌هایی هست که به قنات آب‌های مشروب اتصال دارند. گداها و اطفال در روی توده‌های زباله و کثافات، هیاهویی به راه انداخته‌اند و الاغ‌ها با بارهای علف سبز، راه رفت و آمد عابرین را مسدود کرده‌اند و با اسبان و چرخ‌های درشکه تماس پیدا کرده و به یکدیگر تنه می‌زنند و گاهی هم الاغ‌ها با بار به زمین می‌خورند و صاحبان آنها کلمات ناشایستی به زبان می‌آورند. سگ‌ها در زیر پای حیوانات، پایمال می‌شوند و صدای گوشخراش آنها بلند می‌شود.صاحبان چهارپایانِ تنه زننده و تنه خورده، با هم گلاویز شده، دشنام‌های رکیکی رد و بدل می‌کنند و با مشت به سر و کله هم می‌کوبند.»

همچنین سرپرسی سایکس( 1363: 209) که از 1893 تا 1918م. به دفعات در ایران بوده و بارها ناصرالدین‌شاه را ملاقات کرده، از قول خواهر خود چنین روایت می‌کند: «خواهر من در کتاب خود راجع به طهران می‌نویسد: باید اعتراف کنم که از دیدن طهران، پایتخت ایران، تا حدی امید من به یأس مبدل شد. دروازه‌های طهران، از دور از نظر رنگ‌آمیزی تا حدی فریبنده ولی از نزدیک، فوق‌العاده بدقواره و بدشکل است…محله اروپاییان نسبتا تمیزتر از سایر محلات می‌باشد ولی باز، کثافت کوچه­ها و وفور سگ، انسان را خسته می‌کند.»

این توصیف‌ها از شهرهای ایران و به ویژه تهران قاجاری، نشان از اهمیت کیفیت محیط و اوضاع زیستی شهرها در برندسازی از آنها دارد. به عنوان آخرین نمونه، روایت دکتر فوریه، پزشک ویژه ناصرالدین شاه را از تهران می خوانیم که او هم از نابسامانی های پایتخت قاجار گلایه می‌کند:«کوچه‌ها و محلات، تنگ و پرپیچ و خم است و جمعیتی که چندان پاک و پاکیزه هم نیستند در هرقدم در رفت و آمدند…، در محلات قدیمی بازار، آب در وسط کوچه‌ها در جوی تنگ کم عمق سرپوشیده‌ای جاری است و هرچند قدمی، سوراخ گشادی در آن ترتیب داده‌اند که هر خانه از آنجا آب می‌برد و اکثر اوقات اشیاء آلوده خود را هم در آنجا می‌شویند. به علاوه، کثافات کوچه و راه هم از همانجا داخل آب می‌شود. با این وضع، حال آبی که مردم بدبخت دور از مرکز تهران می‌نوشند معلوم است که چیست.» (فووریه، 1366: 228و 230)